Η αλλαγή, είναι μία φυσική διαδικασία, η οποία συμβαίνει παντού, σε καθετί, αδιαλείπτως.
"Τα πάντα ρει, μηδέποτε κατά τ' αυτό μένειν" Ηράκλειτος ο Εφέσιος
Έτσι λοιπόν, οι αλλαγές αποτελούν αναπόσπαστο στοιχείο της ανθρώπινης φύσης και δραστηριότητας. Εκδηλώνονται με ποικίλες μορφές και αφορούν σε κάθε έκφανση και τομέα της ζωής μας. Στον τρόπο που σκεφτόμαστε, στη συμπεριφορά μας, σε στοιχεία του χαρακτήρα μας, στο πώς αλληλοεπιδρούμε με τον κόσμο γύρω μας, στον επαγγελματικό τομέα, στον τομέα της οικογένειας, στο φυσικό μας περιβάλλον….η λίστα είναι πραγματικά ατελείωτη.
Κάποιες από τις αλλαγές που συμβαίνουν στη ζωή μας αποτελούν επιλογή μας και τις επιδιώκουμε, ενώ κάποιες άλλες όχι, απλά προκύπτουν είτε τις επιθυμούμε είτε όχι.
Κατά τη διαδικασία μίας αλλαγής στον τρόπο που συμπεριφερόμαστε, περνούμε από συγκεκριμένα στάδια. Το μοντέλο των 5 σταδίων που περιγράφουμε παρακάτω, μας βοηθά να κατανοήσουμε τι συμβαίνει σε κάθε στάδιο που περνάμε όταν αλλάζουμε μοτίβα της συμπεριφοράς μας (π.χ. αλλάζω μία επιβλαβή συνήθεια, αναπτύσσω όρια, καλλιεργώ την ανθεκτικότητά μου, γίνομαι πιο διεκδικητικός/ή, κλπ), καθώς και τι μπορούμε να κάνουμε για να συνεχίσουμε να εξελισσόμαστε και να προοδεύουμε.
1. Προθεώρηση (Precontemplation): δεν υπάρχει πρόθεση για αλλαγή
«Δε χρειάζεται να αλλάξω» - η αλλαγή θεωρείται ανεπιθύμητη, μη αναγκαία ή ανέφικτη.
Σε αυτό το στάδιο, το άτομο λέει είτε «δε θέλω» είτε «δε μπορώ»:
- «δε θέλω»: δεν ενδιαφέρεται για οποιαδήποτε αλλαγή, διότι δεν πιστεύει ότι υπάρχει κάποιο πρόβλημα
- «δε μπορώ»: επιθυμεί την αλλαγή, αλλά δεν πιστεύει ότι είναι εφικτή.
2. Θεώρηση (Contemplation): σκέψη για αλλαγή
«Θα μπορούσα να αλλάξω» - προκύπτει η πρόθεση για αλλαγή.
Σε αυτό το στάδιο, το άτομο:
- δεν αισθάνεται ιδιαίτερα ικανοποιημένο από την υφιστάμενη κατάσταση,
- αποκτά επίγνωση του οφέλους της αλλαγής, αλλά και των μειονεκτημάτων της,
- ζυγίζει τα υπερ-κατά, βιώνει αντικρουόμενα συναισθήματα και εμφανίζει αναβλητικότητα ως προς την αλλαγή.
Όταν τα πλεονεκτήματα της αλλαγής αποκτήσουν μεγαλύτερη βαρύτητα από τα μειονεκτήματα, τότε το άτομο περνά στο επόμενο στάδιο, της προετοιμασίας.
3. Προετοιμασία (Preparation): προετοιμασία για δράση
«Θα αλλάξω» - δέσμευση για την αλλαγή στο άμεσο μέλλον.
Σε αυτό το στάδιο, το άτομο αναπτύσσει πλάνο δράσης, προκειμένου να οργανώσει τις πηγές του και να αναπτύξει τις αναγκαίες στρατηγικές για να πραγματοποιήσει την αλλαγή:
- θέτει στόχους,
- διερευνά εναλλακτικές επιλογές,
- αποκτά επίγνωση των εμπόδιων και σκέφτεται πιθανές στρατηγικές υπέρβασης ή μείωσης αυτών.
Το άτομο, είναι κινητοποιημένο και σκοπεύει να αναλάβει δράση. Εάν οι δράσεις και οι στρατηγικές υπέρβασης εμποδίων δεν υλοποιηθούν, τότε ενδέχεται να επιστρέψει στο προηγούμενο στάδιο.
4. Δράση (Action): ανάληψη δράσης
«Έχω ξεκινήσει να αλλάζω» - υλοποιείται η αλλαγή, σημειώνεται πρόοδος.
Σε αυτό το στάδιο, το οποίο απαιτεί χρόνο, το άτομο:
- έχει ενεργοποιηθεί και εφαρμόζει το σχέδιο για το οποίο προετοιμαζόταν,
- υιοθετεί νέες συμπεριφορές/συνήθειες, τις οποίες εφαρμόζει συστηματικά και διατηρεί για εύλογο χρονικό διάστημα (6 μήνες+)
- αλλάζει, ως έναν βαθμό, ο τρόπος ζωής του.
Είναι απαραίτητο να υπάρχουν όσο το δυνατόν περισσότερες μορφές υποστήριξης προς το άτομο, ώστε να μπορέσει να ολοκληρώσει επιτυχώς την αλλαγή.
5. Διατήρηση (Maintenance): διατήρηση της νέας, θετικής συμπεριφοράς
«Έχω αλλάξει» - το νέο μοτίβο συμπεριφοράς έχει διατηρηθεί για αρκετό καιρό και έχει ενσωματωθεί πλέον στη ζωή του ατόμου.
Στο τελικό αυτό στάδιο, το άτομο:
- προσπαθεί να σταθεροποιήσει όσα κέρδισε και στοχεύει στη μακροχρόνια διατήρηση της αλλαγής,
- καταβάλει προσπάθεια ώστε να αποφύγει την παλινδρόμηση,
- συνεχίζει να χρειάζεται υποστήριξη, για τη διατήρηση της αλλαγής.
Σύμφωνα με έρευνες, το στάδιο της διατήρησης μπορεί να διαρκέσει από 6 μήνες έως και 5 χρόνια.
Η διαδικασία αλλαγής, είναι πολυπλοκότερη από αυτό που μπορεί να περιγραφεί στο παρόν άρθρο. Στην πράξη, τα όρια των 5 σταδίων δεν είναι τόσο ευδιάκριτα όσο φαίνονται σχηματικά. Επίσης, υποτροπές κατά τις οποίες οι άνθρωποι εγκαταλείπουν προσωρινά τις νέες συμπεριφορές επιστρέφοντας στις προηγούμενες, μπορεί να προκύψουν κατά τη φάση της δράσης, αλλά και της διατήρησης. Είναι πολύ σημαντικό να κατανοήσουμε ότι κάτι τέτοιο είναι απολύτως φυσιολογικό κατά τη διαδικασία αλλαγής, όπως και η παλινδρόμηση από οποιοδήποτε στάδιο σε προηγούμενα.
Η ανάπτυξη συγκεκριμένων δεξιοτήτων, καθώς και ο χρόνος που απαιτείται για την αποτελεσματική αλλαγή μίας συμπεριφοράς ή για τη μετάβαση και προσαρμογή σε μία νέα κατάσταση (π.χ. νέα καριέρα, νέα θέση εργασίας, κλπ), ποικίλλει και εξαρτάται από εσωτερικούς παράγοντες (το ίδιο το άτομο), το είδος αλλαγής και εξωτερικούς παράγοντες. Αρκετά άτομα, θέτουν τον εαυτό τους υπό μεγάλη πίεση, προκειμένου να πραγματοποιήσουν σύντομα μία αλλαγή, χωρίς την κατάλληλη προετοιμασία, με αποτέλεσμα να απογοητεύονται ή ακόμα και να εγκαταλείπουν όταν διαπιστώνουν ότι η διαδικασία απαιτεί περισσότερο χρόνο και προσπάθεια απ’ ό,τι προσδοκούν.
Η coaching προσέγγιση που έχουμε αναπτύξει και εφαρμόζουμε, συμβάλλει καθοριστικά στην παροχή υποστήριξης προς τα άτομα και τις επιχειρήσεις, σε όποιο στάδιο της αλλαγής κι αν βρίσκονται, ώστε να μπορούν να τη διαχειριστούν και να την αξιοποιήσουν με τον καλύτερο δυνατό τρόπο, καθώς και να προχωρήσουν μπροστά με επιτυχία, να αναπτυχθούν!
Συμβουλευτική Σταδιοδρομίας, Σύγχρονες Προσεγγίσεις και Εφαρμογές (Θεοδοσάκης, Δ., Γκατζιώνης, Σ., Κώτση, Κ., Εκδόσεις ΓΡΗΓΟΡΗ, 2021)
Prochaska, J. O., Di Clemente, C. C. and Norcross, J. C. (1992) In search of how people change: Applications to addictive behaviors. American Psychologist, 47: 1102 – 1116
Prochaska, J. O., & Velicer, W. F. (1997). The transtheoretical model of health behavior change. American Journal of Health Promotion, 12(1), 38–48.